Birting Íslands í Historia De Gentibus Septentrionalibus

Um höfundinn og verk hans

Olaus Magnus var fæddur árið 1490 í Linköping í Svíþjóð og lést í Róm árið 1557. Skírnarnafn hans var Olof Månsson.

Olaus Magnus varð prestur í Stokkhólmi og víðar, auk þess sem hann sinnti störfum í utanríkisþjónustu konungsins Gustav Vasa, þar á meðal í Róm árið 1524. Leiðir skildi um síðir með þeim, því að konungur vildi innleiða lútherskan sið í Svíþjóð en Olaus var eindreginn kaþólikki til æviloka. Við siðaskipti í Svíþjóð varð Olaus útlægur frá heimalandi sínu, og fór milli Póllands og fleiri landa í Evrópu allt til ársins 1537 þegar hann settist loks að á Ítalíu. Þar hóf hann að stunda ýmis fræðistörf og árið 1539 gaf hann út Carta Marina; myndskreytt kort af Norðurlöndum, að Íslandi og Grænlandi meðtöldum.

Olaus Magnus tók saman sögu norrænna manna á latínu, sem hann prentaði og gaf út undir heitinu Historia De Gentibus Septentrionalibus í Róm árið 1555. Sagan var gefin út í þýðingum á fjölda Evrópumála á næstu áratugum en merkilegt má heita að hún birtist fyrst á prenti á móðurmáli höfundarins snemma á 20. öld. Fyrsta bindi kom út í Svíþjóð árið 1909 og það síðasta árið 1925.

Ísland í meðförum höfundarins

Historia De Gentibus Septentrionalibus er mikið verk að vöxtum og má lýsa því þannig að það sé blendingur af sagnfræði og þjóðfræði. Hvort sem litið er til sögunnar eða Carta Marina, sem áður er nefnt, er flest sem varðar Ísland með nokkrum ólíkindablæ. Landið er staðsett langt norður í Íshafi, langt norðan heimskautsbaugs. Líklega eru sannindi meiri um það sem næst er fæðingarlandi höfundarins en ónákvæmnin mest sem fjærst því liggur. Tvö dæmi má taka um það. Annars vegar er sjávarkletturinn Hvítserkur hafður miðja vegu milli Íslands og Grænlands og er það eitt af fjölmörgum dæmum um frjálslega dreifingu örnefna um landið. Hins vegar er eyjan Tile (Thule) teiknuð inn á sjókortið langt fyrir sunnan Ísland. Eyjan sú er ímyndun ein en var gegnumgangandi á kortum síðmiðalda og fram eftir 16. öld. Þá er á kortinu og í bókartextanum lýst allra handa risavöxnum ókindum sem búa eiga í hafinu og gera sæfarendum skrekk og skráveifur.

Þýðing sú sem hér birtist er eftir sænsku útgáfunni, endurútgefinni árið 1982 af Gidlunds förlag (ISBN 91 7021 379 8). Síðuhafi þýddi eingöngu þá texta sem hann fann og snerta Ísland og Íslendinga beint. Þýðingin er að hluta til gerð með hjálp þýðingarvélar Google (https://translate.google.com/) og orðabóka.

Um undraverð náttúrufyrirbæri norðursins

Önnur bók

Formáli

Margir og þekktir skrásetjarar hafa reynt að lýsa hinum mikla fjölda undursamlegra fyrirbæra sem heyra til vatninu, sérstaklega í óendanlegu hafinu sem snertir norðurhluta Noregs og hinar fjölmörgu eyjar, ef til vill frekar á grunni upplýsinga frá öðrum en út frá eigin athugunum eða reynslu. En jafnvel þótt upplýsingar þær sem þeir hafa sett fram, hafi ekki reynst sannar eða jafnvel líklegar, þá er það vegna erfiðleika við að rannsaka mikilfengleik náttúrunnar, en samt er engin ástæða til að afneita öllum trúverðugleika í ritum þeirra, hvernig svo sem sönnun kann að vera háttað. Því að svo margir undursamlegir hlutir (sem sumir verða nefndir hér að neðan) finnast í hinu óendanlega hafi að þeim yrði varla lýst með verðugum hætti jafnvel með afburðahæfileikum, eins og sýnt verður fram á síðar með hjálp Guðs í lýsingu á villidýrum og skrímslum. Fjallað verður smám saman í næstu köflum um allt sem enn þarf að skoða að nýju með dýpri rökum, og þar sem undirstöður fyrri tíma og fræðimanna duga ekki til fullnustu, ætlum við ekki að útiloka fræðimenn síðari tíma frá því að leggja fram betri rök í almennings þágu, þegar þeir eru til þess viljugir og færir.

Annar kafli

Um dularfulla eiginleika sumra fjalla

Ég geri ráð fyrir að eðli fjallanna á Íslandi sé nú nógu vel þekkt öllum, því auk þess sem eldri menn hafa sagt mér, hef ég, í Charta Gothica minni sem viðbót við Ptolemæus, lagt fram sannanir fyrir því að staðsetning og eðli þessara fjalla sé sérkennilegt, það er að hæstu tindar þeirra eru þaktir næstum eilífum snjó, en við rætur þeirra brennur brennisteinseldur óaflátanlega án þess að gleypa sjálfan sig. Ef einhver nálgast getur hann auðveldlega kafnað af yfirþyrmandi ryk- og öskumassa, helst þar sem eru rauðglóandi gil með ösku frá brunnum fjöllum og dölum. Vegna hægfara vaxtar brennisteinsryksins fara þessar holur, svo að segja, eftir ákveðið tímabil, yfir á nýtt stig og eru tilbúnar fyrir endurtekna glæðingu.

Þriðji kafli

Um birtingu skugga drukknaðra manna

Til að skilja þennan kafla rétt skal það athugað að Ísland er eyja sem teygir sig í átt að Norðurpólnum, beint á móti vindinum Circius, og liggur hún í Norður-Íshafi. Þess vegna á hún einnig skilið að nefnast ísland eða ysta Thule (Tyle) og er víða þekkt meðal hinna eldri. Saxo frá Sjálandi lýsir íbúum hennar sem að miklu leyti hófsömum og góðum kristnum mönnum; þeir hafa sínar eigin rit og sögulegar heimildir um glæsileg afrek sín. Jafnvel í dag skrifa þeir niður atburði líðandi stundar og gera úr þeim söngva og tónlist og rista þá í strandkletta og hella, þannig að þessir minnisvarðar lifa til fulls með komandi kynslóðum, að því leyti sem þeir eyðileggjast ekki af ómildum ágangi náttúrunnar. Eyjan teygir sig frá suðri til norðurs og er lengd hennar hundrað þýskar mílur. Að mestu leyti er hún fjöllótt og óræktuð, sérstaklega norðanvert, vegna hræðilegs barnings af völdum hins áður nefnda norðanvinds Circius, sem gerir jafnvel ekki runnagróðri kleift að vaxa. Eyjuna er verðugt að nefna vegna undraverða skilyrða. Þar er meðal annars klettur eða höfði (eins og áður hefur verið rætt nokkuð um í fyrri kafla), sem, líkt og Etna, glóir af eilífum eldi og er talinn staður refsingar og söfnunar fyrir óhreinar sálir. Þar er að finna anda eða skugga þeirra sem hafa drukknað eða dáið með öðrum voveiflegum hætti, sem birtast fólki og taka þátt í mannlegum athöfnum, og svo greinilega birtast þessar draugaverur fólki sem það þekkir, að þeir sem ekki hafa fregnað dauða þeirra heilsa þeim með handabandi, eins og væru þeir lifandi. Og mistökin uppgötvast ekki fyrr en skuggarnir hverfa. Íbúarnir hafa þann eiginleika að geta spáð fyrir um örlög höfðingja og atburði sem gerast langt úti í heimi sem þeir þekkja í gegnum draugasýnir, eins og útskýrt verður nánar hér að neðan í kaflanum um galdralist. Allir þessir leyndardómar voru Virgil heldur ekki ókunnir, þegar hann segir:

„Stöðugt heyrðist kór af harmahljóðum og kveinstöfum,
Í bland við grát barnssálna, sem hópuðust saman við hliðið;
Og þar víða um kring, svo langt sem augað eygði,
Breiddist „Harmanna völlur“ út - nafn úr forneskju.“

Áttundi kafli

Um hafsvelgi og markvert eðli íssins 

En hvað varðar undursamlegt eðli íssins má telja fullvíst að stóra ísjaka rekur að ströndum Íslands (samkvæmt vitnisburði Saxos); ef bútur af honum er settur í skip, hverfur hann fljótt, sama hversu vel hann er geymdur, en annan ís sömu gerðar rekur aftur frá ströndinni út á opið haf. Á fjarlægari svæðum er hægt að varðveita ís þar til sólin er í Ljónsmerki, með því að leggja hann í einiberjahrís eða hismi og hýði úr stórum köstum eða í grenibörk, og hann er síðan tekinn upp þegar þörf krefur, meðan sólin brennur enn heit, blandaður út í vín eða öl og notaður til að auka nautn af þeim drykkjum. Enginn blandar þó snjó í drykkjarílátum við neinn vökva af neinu tagi, vegna þess hve klístraður og óhreinn hann er: snjórinn inniheldur mergð lítilla skordýra, sem koma upp samtímis honum og líkjast þeim sem halda til í ullarklæðum. 

Níundi kafli

Hér að ofan í þriðja kafla þessarar bókar hefði átt að vera nóg sagt um eðli og sérkenni eyjarinnar Íslands, þar sem birtast andar þeirra sem nýlega hafa drukknað við veiðar. Í þessum kafla mun ég leiðbeina um leiðina frá höfninni Vestraborði við strönd sama lands að hinu háreista sjávarskeri Hvítserk, sem er á miðri siglingleiðinni til Grænlands. Þar búa eins konar sjóræningjar sem nota leðurbáta og ferðast um án þess að leita tiltekins fórnarlambs, til að sökkva kaupskipum á lævísan máta utan frá, þar sem þeir kjósa að beina árásum sínum frekar neðan en ofan sjólínu.

Níundi kafli

Um dvergana á Gruntlandi [Grænlandi] og klettinum Hvítserk 

Í kaflanum á undan hefur verið sagt nokkuð um háreista klettinn Hvítserk, sem stendur mitt í hafinu milli Íslands og Grænlands; þó vil ég taka málið upp aftur til að útskýra það nokkuð. Á þessum kletti bjuggu um það bil árið 1494 tveir alræmdir sjóræningjar, Pining og Pothorst, sem fyrir grimmilegar misgjörðir sínar, sem þeir frömdu án tillits til yfirvalda og hernaðarmáttar, voru ásamt samverkamönnum sínum útlægir gerðir frá öllum mannlegum samskiptum samkvæmt ströngustu tilskipun konunga Norðurlanda, og þeir frömdu margar illgerðir gegn öllum sjómönnum sem fyrir þeim urðu, hvort sem þeir voru í nánd eða fjarlægð. Jafnframt frömdu á fyrri tíð enn fleiri og illræmdari sjóræningjar, kallaðir Vítalíar [fóstbræður], fjölda grimmdarverka, en var að lokum, eftir að öll norrænu konungsríkin sameinuðust gegn þeim, útrýmt úr tölu lifenda. Á sama hátt voru Kniphoff og sjötíu félagar hans handteknir af Hamborgurum árið 1525, og eftir að þeir voru dregnir út úr gríðarstóru skipi sínu, svokölluðu galleoni, var þeim refsað með öxi, steglu og hjóli. Á hæsta hluta Hvítserks, hafa fyrr nefndir Pining og Pothorst, látið setja stóran, kringlóttan áttavita með hringjum og línum gerðum af blýi, sem sjóræningjar geta notað til að finna beinni leið að fórnarlömbum sínum, svo að þeir geti fundið sér beinni leið til að afla sér ríkara herfangs. Á myndinni hér að ofan má einnig sjá tvo stríðsmenn af mismunandi hæð, þar sem sá minni, dvergvaxni maðurinn ögrar óttalaust hinum stærri og sperrir sig eins og sigurvegari. Því með sömu djörfung ræðst hann á stærri menn í öllum veðrum, líkt og hann státi af styrk risa og fái sigrað hvern sem er.